#Kryształ górski

#Kryształ górski

Etymologia

Kwarc był i jest znany i ceniony od czasów prehistorycznych. Najstarsza znana nazwa to „kristallos” (gr. κρύσταλλος) i pochodzi z pism greckiego przyrodnika Teofrasta z Eresos (372-288 p.n.e.), κρύοσ (zimno) i στέλλειυ (zestalanie) sugerują, że „krystaliczny” jest stale zestalonym lodem. Kryształ górski już w starożytności otoczony był aurą tajemnicy. Wierzono, że jest to wiecznie zamrożona woda zesłana przez bogów. Grecy i Rzymianie cenili ten kamień za czystość i klarowność.

Najstarsza znana pisemna wzmianka o kwarcu pochodzi od górnika Ulricha Rüleina von Calw z 1505 roku, który opisał pierwszą niemiecką rozprawę o górnictwie i w rozdziale Rudy srebra wskazał na „Quertz“ wiszący i leżący. Inny saski uczony, Georg Bauer (alias Georgius Agricola) w 1530 roku opisał minerał zwany w Saksonii kwarcem.

Pochodzenie słowa „kwarc” jest do tej pory niejasne. Starosłowiańskie Twardy (tvurdu) oznacza „twardy” (polski twardy, serbski i chorwacki Twardy). Nazwa „kwarc” zyskała dziś popularność na arenie międzynarodowej (z lekkimi odmianami językowymi, takimi jak „quartz” w języku angielskim i francuskim, „quarzo” w języku włoskim i „cuarzo” w języku hiszpańskim.

Kwarc ma stosunkowo dużą twardość i właściwość pękania ostrymi krawędziami przy krótkotrwałym silnym naprężeniu mechanicznym. Dlatego minerał ten w różnych formach, był już w starożytnej epoce kamiennej używany jako surowiec do wielu narzędzi i broni. Chociaż jest trudniejszy w obróbce niż krzemień, w niektórych znaleziskach dominują kamienne artefakty wykonane z krystalicznego kwarcu (kwarc galwaniczny, a nawet kryształ górski), o ile jest on dostępny w bezpośrednim sąsiedztwie, szczególnie w Afryce Subsaharyjskiej.

Historia

Surowe skały używano jako bloki do obróbki kamienia. Większe bryły kwarcu były także wykorzystywane, jako kamienie do gotowania, ponieważ są one mniej podatne na pękanie w wyniku gwałtownych zmian temperatury. Najstarsze znane korale z kwarcu różowego pochodzą z Mezopotamii i zostały datowane na około 7000 p.n.e. Biżuteria z kwarcu różowego była wykonywana między 800 a 600 p.n.e. przez asyryjskich rzemieślników. Rzymianie używali kwarcu różowego m.in. jako pieczęć do oznaczania własności.

We wczesnym średniowieczu dzieła sztuki wykonane z kwarcu, głównie z kryształu górskiego, ale także z ametystu, karneolu, chalcedonu, agatu i wielu innych, były wytwarzane głównie na obszarze persko-arabskim; bardzo niewiele z nich dotarło do Europy za pośrednictwem krzyżowców, a dziś są przechowywane w kościołach lub kilku muzeach.
Z VII wieku wazon z kryształu górskiego, który Wilhelm IX z Akwitanii otrzymał w prezencie od muzułmańskich wysłanników. Kiedy Eleonora z Akwitanii, wnuczka Williama IX, poślubiła króla Francji Ludwika VII w 1173 roku, dała mu wazon jako prezent ślubny. Ludwik VII podarował wazę opactwu św. Denisa, obecnie znajduje się w Luwrze.

Od XVI wieku z kryształu górskiego wytwarzano w Europie przedmioty sakralne (krzyże itp.) i biżuterię. Pierwsi i najbardziej znani szlifierze kryształów pracowali w Mediolanie. W związku z tym większość wczesnych alpejskich kryształów sprzedano północnym Włochom.

W starożytności kryształowi górskiemu przypisywano boskie pochodzenie, wierzono w jego nadprzyrodzone właściwości. Kryształowych kul używano nie tylko do chłodzenia rąk w upalne dni, ale też do wróżenia. Na wyrobach z tego minerału (gemmach, czarach, kostkach itp.) ryto symbole i magiczne zaklęcia, które miały zwiększyć jego moc.

Kolekcję artefaktów z kryształu górskiego posiadał zafascynowany magią i alchemią cesarz Rudolf II Habsburg. Sprowadzał z zagranicy gemmy, średniowieczne puchary i inne precjoza, które potem wykorzystywali przebywający na jego praskim dworze magowie. Zatrudniał też miejscowych rzemieślników, którzy szczycili się nie gorszymi umiejętnościami gliptycznymi niż starożytni i średniowieczni mistrzowie.

Kryształ górski pełnił dawniej rolę podobną do tej, którą dziś pełni diament. Średniowieczne regalia królewskie, przedmioty kultu, funeralia i inne kosztowności były bogato zdobione właśnie tym kamieniem. W świadomości chrześcijańskiej postrzegano go jako symbol cnót czystości i skromności.

Z kunsztownie rzeźbionych naczyń z kryształu górskiego słynął Egipt czasów kalifatu Fatymidów. Maleńkie flakoniki zdobione wizerunkami rajskich ptaków, lwów i kwiatów z inskrypcjami, mówiącymi o przynależności do poszczególnych władców, są uważane za najcenniejsze zabytki sztuki islamskiej. Do dziś przetrwało ich jedynie kilka. Buteleczki drążone były w jednym kawałku wyjątkowo przejrzystego kryształu górskiego, a następne pokrywane płaskorzeźbami. Materiał sprowadzano z Basry, Jemenu oraz wysp zlokalizowanych przy wschodnich wybrzeżach Afryki.

Z czar z kryształu górskiego chętnie pili władcy, którzy obawiali się zamachów na swoje życie. Istniało bowiem przekonanie, że trucizna wlana do takiego naczynia staje się widoczna, a nawet powoduje pęknięcie kryształu. Z tego też powodu kryształ górski kojarzono z białą magią. Z kolei moriony i kwarce dymne wykorzystywano w praktykach czarnomagicznych.

W XVIII wieku panowała moda na świeckie relikwiarze wykonane z kryształu górskiego zawierające prochy kochanków znanych z legend i literatury. Kilka takich relikwiarzy, przywiezionych z podróży do Anglii i zawierających m.in. szczątki Abelarda i Heloizy, posiadała w swoich zbiorach Izabela Czartoryska.

Słynący z osobliwego poczucia humoru i wyszukanego gustu car Piotr I miał w swojej kolekcji samowar z kryształu górskiego, który wykorzystywał w nietypowy sposób. Ponoć na przyjęciach, w ramach dowcipu, częstował z niego gości herbatą zmieszaną z wódką.

Czaszki z kryształu górskiego znajdowano na terenie krajów Ameryki Środkowej. Czaszkom tym przypisywano magiczne właściwości i pozaziemskie pochodzenie. Najsłynniejsza z nich – „Czaszka przeznaczenia” miała zostać odkryta w prekolumbijskich ruinach w Belize przez córkę podróżnika Fredericka A. Mitchella-Hedgesa. Jedna z legend mówi, że „czaszka przeznaczenia” jest jedną z trzynastu nadprzyrodzonych czaszek z kryształu górskiego, które złączone razem wskażą prawdziwy cel istnienia ludzkości.

Do XVIII wieku kryształ górski był bardzo cenionym kamieniem. Później jego znaczenie zmalało, co było między innymi skutkiem wprowadzenia na rynek kamieni syntetycznych. Jednak do dzisiaj szlifuje się kryształy górskie, na przykład jako oczka stosowane między innymi w pierścionkach. Bardzo popularne stały się również surowe kryształy górskie, zwłaszcza ich całe skupienia noszące nazwę szczotek, wykorzystywane jako ozdoby. W handlu częste są również otoczaki (tak zwane bębniaki) przezroczystego kwarcu.

Wierzenia

Starożytni Rzymianie, Egipcjanie i Grecy używali kwarcu jako potężnego talizmanu. Starożytni Grecy wierzyli, że kryształy górskie są wiecznym, nie topiącym się lodem i dlatego nazywali je „kristallos” (gr. lód).

Egipcjanie wierzyli, że kwarc ma właściwości przeciwstarzeniowe. W XIII-wiecznych Indiach kryształ górski (amalamani) był uważany za lekarstwo na choroby dróg żółciowych |
i krwawienia, całkowicie przezroczyste kryształy górskie były poświęcone bogu Śiwa.

Wczesne kultury Ameryki znały kwarc i nosiły go jako amulet, który równoważy uczucia, a także leczy złość i rozczarowania.

Około dwieście lat temu kryształy z Alp Urneńskich były poszukiwanym surowcem.
Z tego kryształu wykonano żyrandole i niezliczone cenne kryształowe przedmioty dla europejskich dworów królewskich. Te często unikatowe dzieła można dziś zobaczyć w wielu muzeach na całym świecie. Król Fryderyk II pozostawił w XVIII wieku, żyrandole wiszą we wspaniałych zamkach Berlina i Poczdamu, których kryształy pochodzą z Alp Urneńskich.

Kryształ górski od wieków uważany jest za kamień czystości, ochrony i uzdrowienia. W wielu tradycjach traktowano jako „kamień mocy” lub „kamień duchowy”, który miał wspomagać połączenie z wyższymi sferami, pomagał w medytacji oraz oczyszczał umysł i ciało z negatywnej energii. Ma właściwości lecznicze, wspomagając regenerację ciała, oczyszczanie organizmu, poprawę pamięci oraz redukcję stresu. Kryształ górski jest także uważany za symbol harmonii i równowagi. Wierzono, że jego energia wspiera duchowy rozwój i pozwala na przyciąganie pozytywnych wibracji. Często używany jest do harmonizacji energii w pomieszczeniach, ponieważ uważa się, że neutralizuje negatywne pole energetyczne.

W duchowości kryształ górski jest uznawany za jeden z najpotężniejszych kamieni energetycznych. Wierzy się, że potrafi on wzmacniać inne kamienie, a także pomaga w oczyszczaniu aur i przestrzeni.

Badania naukowe

Do XIX wieku różne odmiany kwarcu uznawano za oddzielne minerały. Pod koniec XVIII wieku szwedzki chemik Bergmann odkrył, że są to te same substancje chemiczne, przez pewien czas krzemionka była uważana za pierwiastek chemiczny. W 1832 roku szwedzki mineralog J.J. Berzelius przeprowadził analizę kwarcu i odkrył, że kwarc jest związkiem chemicznym tlenu i nowego pierwiastka zwanego krzemem. Po uświadomieniu sobie, że wszystkie znane odmiany są chemicznie tą samą substancją SiO2, zostały one podzielone na grupy.

Kryształ górski w starożytnym świecie islamskim

Okres Fatymidów w historii islamu (909-1171 r. n.e.) charakteryzuje się poszukiwaniem wiedzy, zapoczątkowanej przez imama kalifa. W tym kontekście sztuka stała się ważna i rozkwitła. Fatymidzi byli w stanie wykorzystać specjalne umiejętności i wiedzę z wielu źródeł, aby rozwinąć nowe technologie i style dla swojego rzemiosła artystycznego. Do najważniejszych i najpiękniejszych rzemiosł artystycznych należały przedmioty z ceramiki, tekstyliów, wyrobów metalowych, biżuterii, a zwłaszcza kryształów górskich.

Kryształ górski był rzadkim surowcem wykorzystywanym przez rzemieślników, chociaż technologie obróbki były znane już w starożytności. Najlepszymi kamieniarzami byli artyści z okresu fatymidów. Fatymidzkie naczynia do picia z kryształu górskiego były jednymi z najrzadszych i najcenniejszych dzieł sztuki w całej sztuce islamu. Istnieją różne hipotezy dotyczące starożytnej techniki obróbki twardych skał (granit, dioryt) i kwarcu. Starożytni egipscy kamieniarze - oprócz wysokiego kunsztu - potrafili bardzo dobrze ciąć, wiercić i szlifować, a także już używali tokarek.

Wytworzone przedmioty były wykonane z precyzyjną dokładnością, niektóre naczynia z kryształu górskiego miały grubość nie większą niż 0,17 mm, a niektóre z wygrawerowanych równoległych linii miały odstępy nie większe niż 0,8 mm. Wiele z nich zdobiono, wiercono, frezowano, piłowano i grawerowano za pomocą wierteł i kolców, których koronki i końcówki były zdecydowanie twardsze niż kwarc, tj. wykonane z berylu, topazu, chryzoberylu, korundu, szafiru lub diamentu. Biorąc pod uwagę ogromne nakłady materiałowe i czasowe potrzebne do wyprodukowania tak niewiarygodnych ilości naczyń z kryształu górskiego, można stwierdzić, że do obróbki wykorzystano głównie diamenty. Nie ma jednak na to dowodów.

Niestety, dziś niewiele wiemy o fatymidzkich skarbach sztuki, ponieważ skarbce, w których były przechowywane, zostały całkowicie splądrowane w latach 1062-1072 przez powstańców. Metalowe artefakty zostały przetopione i przetworzone na monety. W Kitab al-Hadaya wa’l-Tuhaf (Księga Darów i Rzadkości) opisano, że gdy kalif Mostansir-Billah został zmuszony przez powstańców do otwarcia skarbca w 1062 roku, wśród wszystkich skarbów, niewiarygodna ilość 18 000 (inne źródła mówią o 36 000) dzieł sztuki wykonanych z kryształów górskich padła ofiarą grabieżców.

Kolejną zagadką jest to, skąd wzięły się ogromne ilości kryształów górskich. Mogły pochodzić z Egiptu, z Afryki Wschodniej czy z Imperium Perskiego. Najczystsze kryształy górskie zostały przywiezione z Basry w Jemenie i z wysp na wschodnim wybrzeżu Afryki.

Optyczne soczewki kwarcowe w starożytności i średniowieczu

Pierwsza pisemna wzmianka o soczewkach optycznych pojawiła się dziele „Optyka” arabskiego uczonego Ibn Al-Haithama (996–1038). W 1240 roku książka została przetłumaczona na język łaciński. Europejscy mnisi podchwycili ten pomysł i stworzyli sferyczne soczewki. Jednak znaleziska z kryształów górskich z czasów starożytnych nie są niczym niezwykłym. Jedna z najstarszych znanych soczewek, soczewka Nimrud, którą Austen Henry Layard znalazł podczas wykopalisk w Pałacu Królewskim Nimrud koło Mosulu w XIX wieku, szacuje się na około 3000 lat. Soczewka ta mogła być użyta jako szkło powiększające lub jako szkło termowizyjne do generowania ognia (poprzez skupianie promieni słonecznych).

Soczewki Visby (szw. Visbylinserna) to ponad dziesięć większych i wiele mniejszych, głównie dwuwypukłych soczewek z kryształu górskiego, które obecnie znajdują się w Muzeum Gotlands Fornsal w Visby w Szwecji. Oryginalne znalezisko jest częścią skarbu złożonego przez Wikingów około 1050 roku. W 2002 roku w Fröjel, mieście portowym z epoki Wikingów na Gotlandii, znaleziono kilka podobnych soczewek.

Z wykopalisk we Fröjel pochodzi również niemal dokładnie sferycznie szlifowany kryształ górski, który ze średnicą 45 mm należy do największych znalezionych soczewek. Pochodzenie soczewek nie jest jasne, pomimo dokładnej analizy. Surowiec, kryształ górski, nie występuje na Gotlandii. Uważano, że szwedzcy Wikingowie mogli przywieźć soczewkę ze swoich wypraw handlowych, które koncentrowały się na południowo-wschodniej Europie i Azji Mniejszej. Prawdopodobnie zostały przywiezione do Gotlandii przez członków Gwardii Warägergard z Bizancjum. Kryształy górskie pojawiły się na Gotlandii pod koniec XI wieku i równie nagle znikły.

Podczas wykopalisk w Fröjel w lecie 2002 roku, oprócz innych soczewek, po raz pierwszy znaleziono narzędzia do obróbki kryształu górskiego, nieobrobione kawałki kryształu górskiego oraz półprodukty soczewek i korali. Pozwala to przypuszczać, że soczewki Visby mogły jednak powstać na Gotlandii.

Występowanie i właściwości

Znane są kryształy górskie o masie wielu ton, lecz kamienie warte oszlifowania zdarzają się dość rzadko. Niekiedy występują inkluzje obcych minerałów, na przykład goethytu (kwarc gwiaździsty), złota, pirytu, rutylu, turmalinu. Połysk szklisty. Złoża na całym świecie między innymi w Brazylii, na Madagaskarze, w USA (Arkansas), w Alpach. Zastosowanie do wyrobu modnej biżuterii, ozdobnych naczyń i dekoracyjnych kul, jako imitacja diamentu. Pod wpływem promieni gamma kryształ górski nabiera barwy dymu.

Kryształ górski to bezbarwna odmiana minerału kwarcu. Minerał jest krystaliczną postacią SiO2 o dużej twardości, odporności na wietrzenie chemiczne oraz charakterystycznym przełamie, określanym mianem muszlowego (kryształy kwarcu pękają na ostrokrawędziste fragmenty o powierzchniach pokrytych koncentrycznymi półokręgami przypominającymi pierścienie przyrostowe muszli małży).

Do dzisiaj kryształy górskie są mylone z diamentami. Od diamentów różnią się wprawdzie połyskiem, niższą twardością oraz większą spójnością (są mniej kruche), ale od wieków kryształom górskim nadawano lokalne nazwy diamentu (na przykład „diament reński”). W Polsce południowo-wschodniej (teren Karpat) można napotkać kryształy górskie o pokroju krótkosłupowym i silnym połysku, nazywane „diamentami marmaroskimi”. Podobne okazy ze stanu Nowy Jork (USA) to tak zwane „diamenty Harkimer”.

Polskie kryształy górskie

W Polsce kryształy górskie występują przede wszystkim na Dolnym Śląsku. Najbardziej znane są okazy z Jegłowej. Kryształy górskie eksploatowano tam od XVIII wieku, z pustek i żył w skale kaolinowej (zbudowanej z minerałów ilastych) oraz łupkach. Duże nagromadzenia kryształu górskiego znane są także z Taczalina.

Diamenty marmaroskie znajdowane są natomiast w Beskidach i Bieszczadach. Pojawiają się głównie na powierzchniach spękań piaskowców fliszowych, między innymi w Jabłonce, Szczawie, Zasadnem. Niekiedy tworzą one skupienia kryształów, czyli szczotki. Pojedyncze diamenty marmaroskie mogą natomiast osiągać długość do 1 cm.

Źródło:

https://www.fs.usda.gov/detail/ouachita/learning/nature-science/?cid=fsm9_039805

http://rockhoundingar.com/mineralogy.php

https://www.mineralienatlas.de/lexikon/index.php/Mineralienportrait/Quarz/Etymologie%20und%20Geschichte

www.vonarx-bergkristalle.ch